• • ارزش ها و نگرش هایی همچون قضاوت ارزشی، عزت نفس، و مراقبت از خود، دیگران و محیط زیست.

  

• خلاقیت و روحیه ابداع که به عنوان بخشی از تربیت شهروندی محسوب شده و توانایی ارتباط اثربخش و مشارکت خلاقانه در تمام ابعاد زندگی را به نمایش می‌گذارد.

کریک^[۳۷] (۲۰۰۰) یکی از مربیان برجسته انگلیسی در ماموریتی که از طرف وزارت آموزش و پرورش انگلستان به منظور تهیه و تدوین برنامه درسی تربیت شهروندی برای کلیه مقاطع تحصیلی به گروه وی محول شده بود، مؤلفه‌ ها و عناصر تربیت شهروندی را در چهار زمینه مفاهیم، دانش، مهارت و نگرش که فراگیران بایستی از طریق آموزش مدرسه ای به دست آورند، طبقه بندی می‌کند. هر یک از عناصر به همراه معرف و شاخص های آن ها در جدول ۱-۲ آمده است.

جدول (۱-۲) مؤلفه‌ ها و عناصر تربیت شهروندی(کریک، ۲۰۰۰)

مفاهیم کلیدی
دانش
مهارت
نگرش

دمکراسی و نظام استبدادی

مسائل و وقایع روز و معاصر در سطح محلی، ملی و بین‌المللی

توانایی انجام گفتگوی منطقی هم به صورت کلامی و هم به صورت نوشتاری

علاقمندی به مصلحت عمومی

همکاری و تعارضات

ماهیت جوامع دمکراتیک از جمله چگونگی کارکرد و تغییر این جوامع

توانایی همکاری و فعالیت اثربخش با دیگران

اعتقاد به شرافت انسانی و برابری

برابری و تنوع

وابستگی متقابل افراد و جوامع محلی و داوطلب

توانایی ارج نهادن و اهمیت دادن به تجارب و دیدگاه های دیگران

علاقمندی به حل تعارضات

انصاف، عدالت، برابری در برابر قانون و حقوق بشر

ماهیت تنوع، نارضایتی و اختلافات اجتماعی

مهارت تسامح و تساهل در برابر عقاید دیگران

علاقمندی به فعالیت با دیگران و برای دیگران همراه با توافق همدلانه

آزادی و نظم

حقوق و مسئولیت های قانونی و اخلاقی افراد و جوامع

توانایی دستیابی به شیوه مسئله گشایی

گرایش به فعالیت مسئولانه

فرد و اجتماع

ماهیت چالش های اجتماعی، اخلاقی و سیاسی مبتلا به افراد و جوامع

توانایی به کارگیری منتقدانه رسانه ها و فن آوری های نوین برای گردآوری اطلاعات

پیش اندیشی و ارزیابی اثرات و نتایج اقداماتی که ممکن است بر دیگران تاثیر بگذارد و پذیرش مسئولیت ها و پیامدهای پیش‌بینی نشده یا ناگوار

حقوق و وظایف

– حقوق و مسئولیت های شهروندان به عنوان مصرف کننده، کارگر، کارفرما، خانواده و اعضای جامعه

– منشور حقوق بشر و موضوعات مرتبط با آن

– توسعه پایدار و مسائل زیست محیطی

توانایی شناسایی، واکنش و تاثیرگذاری بر چالش ها و نهادهای اجتماعی، سیاسی و اخلاقی

– قضاوت و اقدام بر اساس اصول اخلاقی

– روحیه عدالت خواهی

– تعهد به برابری فرصت ها و برابری جنسیتی

– تعهد به ارائه خدمات داوطلبانه

– دلمشغولی نسبت به حقوق بشر

– دلمشغولی نسبت به محیط زیست

۲-۱۱- سطوح و ابعاد شهروندی

آموزش شهروندی در بافت های متفاوتی صورت می‌گیرد و ابعاد گوناگونی دارد، مانند: ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی (کدیور، ۱۳۸۴). شهروندی تعلق جامعه های گوناگون محلی، ملی و جهانی و عضویت داشتن در جامعه سیاسی است، که هر سه بستر شهروندی محلی، ملی و جهانی اگاهی از مناسبات و روابط در آن بستر و توانایی فهم و تجزیه تحلیل کردن مسائل و تلاش برای حل مسالمت آمیز آن ها و رعایت ارزش های اخلاقی و انسانی همچون عدالت، برابری و آزادی شرط اساسی رفتار مطلوب شهروندی است (طاهرپور و شرفی، ۱۳۸۷). از سوی دیگر شهروندی فعال و مسئولانه فقط به معنای تعلق به جوامع گوناگون محلی، ملی و جهانی نیست بلکه به معنای مشارکت فعال در زندگی اجتماعی و نهادهای جمعی نیز هست. کاگان^[۳۸] (۲۰۰۰) در بحث از شهروندی به چهار بعد اشاره می‌کند:

• • بعد شخصی

• • بعد اجتماعی

• • بعد مکانی

• بعد زمانی

این صاحب‌نظران با ارائه دو بعد زمانی و مکانی شهروندی، توجه متخصصان برنامه درسی را ‌به این ابعاد جلب کرده و معتقدند که برنامه درسی مناسب برای شهروندی باید این جنبه ها را در کانون توجه خود قرار دهد. شکل زیر رابطه بین این دو بعد جدید به همراه سه سطح محلی، ملی و جهانی شهروندی را به تصویر می کشد:

آینده

حال

زمانی

ملی

محلی

جهانی

گذشته

مکانی

شکل (۲-۳) ابعاد مکانی و زمانی برنامه درسی شهروندی(کاگان، ۲۰۰۰)

۲-۱۱-۱- بعد شخصی

این بعد پرورش مهارت ها و توانایی تحلیل انتقادی مسائل و اتخاذ تصمیم هایی به لحاظ اجتماعی مسئولانه را در بر می‌گیرد. بعد شخصی شهروندی مستلزم آن می‌باشد که شهروندان به رفتار و اخلاق مدنی و شهروندی خود پی برده و بر آن اساس زندگی کنند و همچنین با تأمل بر روی این رفتارها آن ها را مورد تجدیدنظر قرار دهند.

۲-۱۱-۲-بعد اجتماعی:

بعد اجتماعی شهروندی بر این امر اذعان دارد که افراد یک جامعه نیازمند تعامل با همدیگر بوده و این تعامل اغلب بین افرادی که دارای رفتارها و ارزش های متفاوتی هستند، صورت می‌گیرد. شهروندان به طرق گوناگون بحث و گفتگو، تأمل و تفکر و همچنین اقدام عملی در زندگی سیاسی و اجتماعی خود درگیر هستند. که در این زمینه پیشنهاد می‌کند همچنان که موضوع سیاسی مالی بشدت مورد توجه است باید برای بسط و توسعه سرمایه اجتماعی نیز سرمایه گذاری وسیعی تدارک ببینیم، وی سرمایه اجتماعی را به عنوان جریاناتی که بین مردم وجود دارد و شبکه ها، هنجارها و اعتماد عمومی را به وجود آورده و هماهنگی و همکاری به منظور کسب منافع دوسویه را تسهیل می‌کند، تعریف می‌کند. فضای عمومی ای که بدین طریق به وجود می‌آید، جامعه ای را سبب می‌گردد که در آن افراد جهت دستیابی به اهداف مدنی با همدیگر فعالیت می‌کنند. نمونه ای از این فعالیت ها از رسانه ها توسط جنبش های طرفدار محیط زیست به منظور تاثیرگذاری بر دولت ها و بخش خصوصی برای پرداختن به مسائل زیست محیطی است. کاگان معتقد است که برای آموزش شهروندان به منظور پذیرفتن نقش های اجتماعی خود، مدارس باید به فراگیران این امکان را بدهند تا در مسائل اجتماعی درگیر شده و به انجام خدمات اجتماعی اقدام نمایند.

۲-۱۱-۳-بعد مکانی:

در این بعد هر فرد، فراتر از خود و جامعه پیرامونی، در حیطه جوامع محلی، ناحیه ای، ملی و چند فرهنگی عمل می‌کند. در این بعد مفهوم شهروندی مبتنی بر دولت، ملت ها جای خود را به شهروندی مبتنی بر پیوستگی و ارتباطات محلی و جهانی می‌دهد و شهروندان در یک زمان اعضای جوامع مختلف محسوب می‌شوند. این بعد شهروندی مستلزم این است که در مقیاس های مختلف عمل کنیم و تاثیر و تاثرات جهانی را بر امور محلی مورد توجه قرار دهیم. کاگان معتقد است که این بعد شهروندی، اساسا از اصطلاح «جهانی بیندیش و محلی عمل کن» پشتیبانی می‌کند.

۲-۱۱-۴-بعد زمانی:

راهن نمی‌تواند بدون اجازه مرتهن، مال رهنی را از او بگیرد، مگر پس از ادای دین توسط راهن و یا ابراء دین و یا اسقاط حق رهانت توسط مرتهن. بنابر قول مشهور، مرتهن نمی‌تواند بدون اجازه راهن در مال رهنی، با سوار شدن، سکونت گزیدن، اجاره دادن و مانند این ها، تصرف کند و در صورت تصرّف، علاوه بر ارتکاب گناه، اجرت المثل بر عهده او ثابت می‌شود و در صورت تلف، ضامن عین تلف شده می‌باشد. در صورت اجاره دادن اگر مالک (راهن)‌، عقد اجاره را اجازه دهد، اجرت المسمی‌ به وی تعلق می‌گیرد. (کاتوزیان، پیشین، ۱۲).

گفتارنخست:تلف شدن مرهون

مال رهنی در دست مرتهن امانت است؛ از این رو، در صورت تلف شدن آن نزد وی- جز در صورت کوتاه- ضامن نیست. با از بین رفتن مرهون به سبب آفتی آسمانی یا زمینی، رهن باطل می‌گرددو چنانچه کسی مال رهنی را تلف کند، بدل (مثل یا قیمت) آن از او گرفته می‌شود و در این صورت، رهن همان بدل خواهدبود. در ثبوت این حکم تفاوتی میان تلف کننده از راهن، مرتهن و غیر آن دو نیست(نجفی، پیشین، ۲۴۸).

گفتاردوم: منافع مرهون

منافع مرهون، اعم از منافع موجود در زمان رهن و منافع پدید آمده پس از آن، و نیز منافع منفصل همچون فرزند به دنیا آمده و میوه چیده شده؛ و منافع قابل انفصال، مانند پشم گوسفند و منافع متصل همچون فربه شدن حیوان، ملک راهن است. بدون شک، منافع متصل داخل در رهن است؛ لیکن نسبت به دخول منافع منفصل یا قابل انفصال در رهن، بدون شرط آن در عقد رهن، اختلاف است. مشهور، بین منافع موجود در زمان رهن و منافع پدید آمده پس از رهن تفصیل داده و در اوّل، به عدم دخول- جز در فرض شرط دخول آن- و در دوم، به دخول- جز در فرض شرط عدم دخول آن- قائل شده‌اند. برخی نیز بین منافع منفصل و منافع قابل انفصال تفصیل داده، در اول قائل به خروج و در دوم، قائل به دخول آن در رهن شده‌اند (کاتوزیان، ۱۳۸۷، ۱۳).

گفتار سوم: استیفای دین از مرهون

چنان که گذشت هیچ یک از راهن و مرتهن جز با اجازه دیگری نمی‌تواند در مال رهنی تصرف کند؛ لیکن در موارد زیر مرتهن می‌تواند حق خود را از مرهون استیفا نماید:

چنانچه راهن قبل از ادای دین بمیرد و مرتهن بیم انکار دین توسط ورثه داشته باشد، و نزد قاضی شهود قابل قبول نیز نداشته باشد، می‌تواند بدون مراجعه به ورثه، دین خود را از مال رهنی استیفا کند، هرچند راهن در فروختن مال رهنی یا استیفای دین از آن، او را وصی خود قرار نداده باشد. برخی، نداشتن بینه را شرط ندانسته و استیفای دین، حتی با وجود آن را جایز دانسته‌اند(علامه حلی ۱۴۱۴، ۱۷۵).

مرتهن در فروش مال رهنی از جانب راهن وکالت داشته باشد، که در این فرض، او می‌تواند در صورت رسیدن زمان پرداخت دین یا حالّ بودن آن، مال رهنی را بفروشد و طلب خود را استیفا نماید و در فرض مطلق بودن وکالت بنابر مشهور، می‌تواند مرهون را حتی به خودش (مرتهن) بفروشد. هرگاه مرتهن در فروش مرهون از جانب راهن وکیل نباشد، با خودداری راهن از ادای دین، مرتهن به حاکم شرع رجوع می‌کند و حاکم، راهن را ملزم به فروختن مال رهنی و ادای دین خود می‌کند و در صورت امتناع راهن، حاکم یا وکیل او، اقدام به فروش مرهون و پرداخت طلب مرتهن می‌کند. در صورت عدم وجود حاکم یا عدم قدرت او، مرتهن می‌تواند مرهون را به قیمت متعارف فروخته و حق خود را استیفا نماید. همچنین است اگر با وجود حاکم، به جهت نداشتن بینه نتواند حق خود را نزد او اثبات کند. برخی گفته‌اند، در فرض عدم امکان اثبات حق نزد حاکم، چنانچه مرتهن بتواند از حاکم شرع اذن عمومی بگیرد؛ به گونه‌ای که رهن نیز در آن بگنجد، لازم است چنین کاری بکند، با ورشکسته شدن یا مردن راهن، در صورتی که وی جز مرتهن طلبکارانی دیگر داشته باشد، مرتهن در استیفای حق خود از مال رهنی، نسبت به سایر طلبکاران اولویت دارد و آنان حق ندارند مزاحم او بشوند(نجفی، پیشین، ۲۳۸).

گفتار چهارم: مرگ راهن یا مرتهن

با مردن راهن یا مرتهن، رهن باطل نمی‌شود، بلکه در فرض نخست، ملکیت مرهون به ورثه راهن منتقل می‌گردد و مال به عنوان رهن نزد مرتهن باقی می‌ماند و در فرض دوم، حق رهانت به ورثه مرتهن انتقال می‌یابد، لیکن راهن می‌تواند از تحویل مرهون به وارث، خودداری کند. در این صورت اگر راهن و وارث بر ماندن مال نزد کسی توافق کنند، مرهون نزد او نگهداری می‌شود وگرنه، آن را به حاکم شرع تحویل می‌دهند تا وی، آن را نزد کسی به امانت بگذارد(کاتوزیان: پیشین، ۱۵).

گفتار پنجم: اختلاف راهن و مرتهن

هرگاه راهن و مرتهن در تعیین مرهون بایکدیگر اختلاف کنند، مرتهن مدعی رهن بودن مالی معین و راهن منکر آن و مدّعی رهن بودن غیر آن باشد و بینه‌ای نیز در میان نباشد، مالی که مرتهن منکر رهن بودن آن است از عنوان رهانت خارج می‌شود و راهن بر نفی رهانت مال مورد ادعای مرتهن، قسم می‌خورد و با قسم، آن نیز از رهن بودن خارج می‌گردد. اگر اختلاف راهن و مرتهن در تحویل مرهون باشد؛ مرتهن- بدون آنکه بینه داشته باشد- مدّعی تحویل مرهون به راهن و راهن منکر آن باشد، قول راهن با قسم خوردن پذیرفته می‌شود. چنانچه دو نفر در رهن یا ودیعه بودن مالی با یکدیگر اختلاف کنند؛ بدین گونه که مالک، مدعی ودیعه بودن مال، و نگه دارنده مدّعی رهن بودن آن باشد، بنابر قول مشهور، قول مالک با سوگند خوردن، پذیرفته می‌شود، به شرط آنکه طرف مقابل بر ادعای خود بینه‌ای نداشته باشد( امامی، پیشین، ۲۰۶).

گفتار ششم: فک رهن

از مال رهنی در سه صورت فک رهن می‌شود:

فسخ از هر دو طرف و یا از طرف مرتهن به تنهایی.

تلف شدن مرهون به سبب آفتی، اعم از زمینی و آسمانی.

بری شدن ذمه راهن از دین با ادای آن یا ابراء و مانند آن توسط مرتهن.

فصل چهارم: فروش مال رهنی و کلیات تصرف

در این فصل در نظر داشته که به بررسی و تحلیل فروش مال رهنی پرداخته و همچنین تصرفات منافی حق مرتهن که به تبع آن تعریفی مختصر از تصرف می‌کنیم و انواع آن را تعریف کرده سپس به تاثیر اذن در فروش مال مرهونه می پردازیم.

مبحث نخست: تصرف

در این مبحث به تعریف و انواع تصرف پرداخته و هر کدام را تعریف خواهیم کرد.

گفتار نخست: تصرف در لغت

تصرف عبارت است از اینکه مالی در اختیار کسی باشد و او بتواند نسبت به آن مال تصمیم بگیرد خواه این تصمیم در حدود قانون باشد خواه نباشد.(معین، پیشین، زیر لغت تصرف).

گفتار دوم: تصرف در حقوق

۶- روایت هارون بن حمزه ی غنوی از امام صادق ( ع )

غنوی از امام صادق ( ع ) روایت ‌کرده‌است که دیده که ، شخصی شتر مریضی را که می‌فروختند را به ده درهم خرید و شخص دیگری را در مقابل دو درهم در سر و پوست آن شتر شریک کرد. اتفاقاً آن شتر از بیماری بهبودی یافت و قیمت آن به چندین دینار رسید.صاحب شتر به شریک گفت یک پنجم قیمت شتر را بگیر و او امتناع کرد و گفت باید شتر را بکشی و کله و پوست آن را به من بدهی، امام(ع) فرمود: آنکه دو درهم داده در یک پنجم قیمت شتر شریک است و اگر بگوید من همان سر و پوست شتر را می‌خواهم چنین حقی ندارد. اگر یک پنجم قیمت شتر به او داده شود به حق خود رسیده است۹ (کلینی ، [ بی تا ] ، ج ۵ ص ۲۹۳ )در اینجا چون لا ضرر معلوم بوده فقط امام به تطبیق مسئله با لا ضرر اکتفا نمودند.(سیستانی،۱۳۸۹ ، ص ۷۷ )

۷- محمد بن حسین می‌گوید : به حضرت رضا ( ع ) نوشتم که شخصی قناتی داشته ، دیگری در جوار او قصد حفر قنات دارد ، با توجه به وضعیت محل زمین که سخت باشد یا نرم ، چه مقدار باید رعایت کند که به صاحب قنات دیگر ضرر نرساند؟ حضرت در پاسخ نوشتند : به گونه ای که به دیگری ضرر نرساند.۱۰ (حر العاملی ، ۱۳۹۱ ، ص۳۴۳ )

۹- عن هارون بن حمزه الغنوی عن ابی عبدالله ( ص ) فی رجلٍ شهد بغیراً مریضاً و هو یباع فاشتراهُ رجلٌ بعشره دراهم، فجاءَ و اَشرک فیه رجلاً بدرهمین بالرّأسِ و الجلد ، فقضی اَنَّ البعیر برءَ فبلغ ثمنه دنا نیر قال فقال : « لصاحب الدّرهمین خمس ما بلغ فان قال : اریدُ الرَّأس و الجلد فلیس لهُ ذلک ، هذا الضرار و قد اعطی حقَّهُ اعطی الخمس.

۱۰- عن محمد بن الحسین قال : « کتبتُ اِلی ابی محمد ( ع ) : رجلٌ کانت لهُ قناهٌ فی قریهٍ فأرادَ رجلٌ أن یحفر فناهً اَخری الی قریهٍ لهُ ، کم یکونُ بینها فی البعد حتّی لا تضرَّ اِحداهما بالاخری فی الارض اِذا کانت صلبهً او رَخوَهً؟ فوقّعَ ( ع ) علی حسبِ أن لاتضرَّ اِحداهما بالاخری . »

۸- به همان سند روایت قبلی ، راوی ( محمد بن حسین ) می‌گوید : به حضرت رضا ( ع ) نوشتم : شخصی در پایین نهری آسیابی دارد . نهر متعلق به قریه ای است و صاحب قریه تصمیم به تغییر مسیر نهر می‌گیرد و بدین ترتیب ، آب آن آسیاب قطع می شود. آیا صاحب قریه و آب حق دارد چنین رفتار کند؟ حضرت نوشتند : « از خدا بپرهیزد و به نیکی رفتار کند و به برادر مؤمن خود ضرر نزند. » (حر العاملی ،۱۳۹۱ ، ص ۳۱۹)

۹- در کتاب « المسند » خود از عباده بن صامت ( از بزرگان شیعه که در اتقان و ضبط احادیث ، متفقٌ علیه است ) نقل می‌کند که : « عن رسول الله ( ص ) قال : …. و قضی اَن لا ضرر و لا ضرار» (حنبل ، [بی تا ] ، ص۳۲۶ ) این بود پاره ای از مهم ترین روایات در باره ی قاعده ی « لا ضرر » که فخر المحققین بر اساس آن ها ادعای تواتر معنوی حدیث « لا ضرر » ‌کرده‌است. باید متذکر شد که برای حجت دانستن هر روایتی ، چند مسأله را باید در آن ملاحظه کنیم : اول آن ها « اصاله الصدور » است، یعنی محرز شود که از معصوم ( ع ) صادر شده است. دوم « اصاله الظهور » است؛ بدین معنی که آیا روایت ظهور دارد ومبیّن است یا مجمَل است؟ سوم این که آیا از روی تقیه صادر شده است یا خیر؟ مهم تر از همه « اصاله الصّدور » است که با توجه به تواتر این حدیث ، بحث در حجیت آن از نظر « اصاله الصدور » غلط است ؛زیرا خبر متواتر یعنی خبری که « قطعی الصدور » باشد و اِفاده ی علم کند،و حجیت «علم»و «قطع» ذاتی است ( الی القطع ینتهی حجیه کلِّ حجهٍ ) وگرنه تسلسل محال لازم می‌آید. پس از نظر « اصاله الصدور » این روایت ، مشکلی نداریم، چون متواتر است و حجیت آن همراه خودش است نه این که خبر واحد باشد ونیاز به ادله ی حجیت داشته باشد؛ گذشته از این که این روایت لا ضرر جزء « جوامع الکلم » پیامبر(ص ) است و خود پیامبر اکرم ( ص ) و ائمه ی اطهار ( ع ) موارد متعددی را بر این حدیث تطبیق کرده‌اند.

در کتاب « قواعد الفقیه » آمده : هیچ شکی در حجیت سخن پیامبر ( ص ) مبنی بر « لا ضرر و لا ضرار » نیست و این یا به سبب تواترش ویا به علت قطع به صدورش و یا به موجب روایت شدن آن در طریق معتبر مانند مؤثقه ی زراره ، یا به خاطر جبران ضعف آن به واسطه ی عمل بزرگان اصحاب است که شهرت پیدا کرده و همین شهرت عملی موجب جبران ضعف سند حدیث است. ( فقیه ، ۱۴۰۷ ، ص ۱۸۸ )

۱-۱-۳ عقل

همان طور که پیش از این گفته شد ، قاعده ی « لا ضرر » مبتنی بر یک مبنای عقلانی است و بنای عُقلای عالم – بما هُم عقلاء – بر منع ضرر و اضرار به یکدیگر استوار است و این اصل در حقوق بیشتر کشور ها ، تحت عنوان « عدم جواز سوء استفاده از حق » مطرح شده است . پس به موازات ادّله و مدارک دیگر، عقل بر حاکمیت و اعتبار قاعده ی فوق گواهی می‌دهد. در واقع ، مدلول این قاعده جز مستقلات عقلیه است و اگرچه عده ای از فقها – همچون مرحوم میرزای نائینی ( ره ) – عمده ترین دلیل قاعده ی « لا ضرر » را جمله ی نبوی در ذیل قضیّه ی سمره بن جندب دانسته اند ، لکن به عقیده ی بعضی دیگر ، مهم ترین دلیل حجیت این قاعده همان عقل و بنای عقلاست؛ همان طور که در حدیث هفتم از احادیث نُه گانه ای که ذکر شد این نکته فهمیده می شود. زیرا در آن حدیث با توجه به سؤال محمد بن حسین از امام رضا ( ع ) و جواب آن حضرت معلوم می شود که لزوم عدم اضرار به غیر، جزء باور سؤال کننده بوده است و در نتیجه ، سؤال نکرده که آیا عمل می‌تواند موجب اضرار باشد ویا این که اضرار جایز است یا خیر؟ بلکه فقط سؤال می‌کند که چه مقدار باید فاصله بگیرد که ضرر نرساند؟ منشاء این سابقه ی ذهنی متداول بودن مفهوم عدم اضرار در عرف جامعه نزد عقلا بوده است ؛ یعنی عقلای جامعه بر اعتبار این اصل عقلی مهر تأیید نهاده بودند و سؤال کننده نیز به عنوان یکی از آحاد جامعه ، به متابعت از این مفهوم و اعتقاد معمول و جا افتاده به طرح سؤال مبادرت کرده که می‌تواند موید دلیل نقلی باشد.

اما گروهی معتقدند که : نظریات مطرح شده در باب قاعده ی « لا ضرر » با این پیش فرض بود که عمده مستند این قاعده « حدیث لا ضرر » در جریان ثمره بن جندب با مرد انصاری است.(نائینی ،۱۳۷۳ ، ص ۳۹۷) از همین رو نظریه های مختلفی در این زمینه میان فقها مطرح گردید ، ‌بنابرین‏ سبب اساسی نزاع میان فقها همین تلقی نادرست است که عمده دلیل قاعده ی « لا ضرر » ، «حدیث لا ضرر » است ، چراکه همه ی ادله ی چهارگانه بر اعتبار قاعده ی «لا ضرر »گواهی می‌دهند.در نتیجه برخلاف تلقی مذبور،مدرک اصلی قاعده ی « لا ضرر » دلیل « عقل » بوده و قاعده ی « لا ضرر » از « مستقلات عقلیه » است و بدون حکم شرع خود عقل به آن می‌رسد(بادینی و مومنی ، ۱۳۹۲ ، ص ۲۶ ) ‌به این معنی که گوهر قدسی « عقل » به تنهایی و بدون استعانت از شرع مقدس در خصوص موضوع مورد بحث حکم مستقل دارد و ادله ی لفظیه ای که در این ارتباط وارد شده است ، اعم از نصوص قرانی و نصوص وارد در سنت معصومین علیهم السلام ، همگی ارشاد به حکم عقل می‌باشند.

پولانی^[۴۶] (۲۰۰۴) با تأکید بر عامل تغییرات سازمانی و اثرات آن بر سلامت کارکنان، مؤلفه‌‌های کلیدی ایجاد کننده سلامت سازمانی را به شرح زیر بیان نموده است: وضوح نقش و قابلیت دسترسی آن، الزامات کاری معقول، کنترل شغل و حدود اختیارات در تصمیم گیری، حمایت اجتماعی محیط کار، پاداش‌های عادلانه و رفتار منصفانه، دستمزد کافی، ساعات کاری رضایت بخش، امنیت شغلی، جو سازمانی امن و ترتیبات استخدامی سالم (انصاری و همکاران، ۱۳۸۸، ص۴۹).

۲-۱-۷٫ ارزش‌های سلامت سازمانی

کریگر و‌ هانسون ^[۴۷] (۱۹۹۹)‌یک پارادایم ارزش محور برای ایجاد سازمان‌های واقعا سالم ارائه داده‌اند. آن ها ارزش‌هایی را مطرح می‌کنند که متمایل به غایی بودن دارند و به خودی خود مطلوبند و هر کدام می‌توانند ابزاری برای ایجاد شایستگی فردی و سازمانی بیشتر باشند و اثربخشی و سلامت سازمانی را در بلند مدت افزایش دهند:

• • صداقت و راستگویی: مبادله سازمانی و معاملات بین سازمانی بدون انتشار این انتظار اساسی که قراردادها و توافقات، با صداقت، حسن نیت؛ تمایل به محترم بودن انجام می‌شوند غیرممکن است.

• • اعتماد: توانایی معتمد شدن و درگیر شدن در اثربخشی بلند مدت در معاملات سازمانی را افزایش می‌دهد.

• • تواضع: بدون اندکی تواضع، جریان‌های عادی و ارتباطات سازمانی به تحت تاثیر قرار گرفتن با رفتارهای تدافعی و برنامه های نشأت گرفته از سطح بالایی از بی کفایتی سازمانی متمایل می‌شوند.

• • بخشش: اجازه رها کردن احساس و عقاید ‌در مورد آنچه دیگران باید انجام بدهند و آنچه می‌توانند انجام بدهند. بخشش احتمال پذیرش ابتکارات جدید و کاهش استرس اعضای سازمان را افزایش می‌دهد. زمانی که دیگران را می بخشیم، زندگی در روابط سالم تر با دیگران را انتخاب می‌کنیم (هان^[۴۸]، ۱۹۹۲ و ۱۹۹۷).

• • دلسوزی: پایه ای برای توان احساس آنچه دیگران احساس می‌کنند و ایجاد مبنایی پایدار برای عمل دسته جمعی است و احساس اعتماد و احتمال این که ارزش‌های سازمانی محقق شده را افزایش می‌دهد.

• • قدرشناسی: پایه ای برای روابط سالم بین شخصی، با وضع هنجارهایی از احترام و توجه مثبت به نیازها و کمک دیگران ایجاد می‌کند.

• • خدمت: خدمت رساندن به دیگران، در فکر احساس و عمل،‌ یک جو مولد ایجاد می‌کند که ارتباطات را با درجه بالایی از کیفیات انسانی بسط می‌دهد نه این که روابط عمدتاً با ارزش‌های ابزاری هزینه های معاملاتی و مبادله شکل بگیرد.

• آرامش و صلح: آرامش و صلح احتمال این که اعضای سازمانی از تعلق داشتن به سازمان راضی باشند را افزایش می‌دهد و احتمال فرسودگی را کاهش می‌دهد (انصاری و همکاران، ۱۳۸۸، ص۵۰).

۲-۱-۸٫ ابعاد سازمان سالم

هرتزبرگ عواملی چون طرز تلقی و برداشت کارکنان، شیوه اداره امور، خط مشی‌های سازمان، ماهیت و میزان سرپرستی، امنیت کاری، شرایط کاری، مقام و منزلت، سطح حقوق و دستمزد، استقرار روابط متقابل دو جانبه، سرپرستان، همکاران و مرئوسان و زندگی شخصی کارکنان را برای تأمین و حفظ سلامت سازمان لازم دانسته و معتقد است فقدان این عوامل ممکن است چنان کارمندان را دچار عدم رضایت سازد که سازمان را ترک کرده و موجودیت آن را به مخاطره اندازند (شریعتمداری، ۱۳۸۸، ص۱۲).

لایدن و کلینگل برای سلامت سازمانی مؤلفه‌‌های زیر را ارائه کرده‌اند:

• • ارتباط: در سازمان سالم ارتباط مستمر میان کارکنان و به همان خوبی میان زیردستان و فرادستان باید تسهیل شود. ارتباط باید دو طرفه باشد و در سطوح مختلف سازمان بر قرار باشد. در سازمان سالم، بحث‌های چهره به چهره به همان اندازه اهمیت دارد که اسناد و مدارک نوشته شده، مهم است.

• • مشارکت و درگیر بودن در سازمان: در ‌یک سازمان سالم کارکنان همه سطوح به طور مناسبی درگیر تصمیم گیری‌های سازمانی می‌شوند.

• • وفاداری و تعهد: در سازمان سالم‌ یک جو اعتماد بالایی میان اشخاص وجود دارد. کارکنان منتظر این هستند که سر کار بیایند و احساس می‌کنند سازمان آن ها مکان خوبی برای کار کردن است.

• • اعتبار‌ یا شهرت سازمان:‌یک سازمان سالم درکی از اعتبار و شهرت مثبت را به کارکنان منعکس می­ کند و کارکنان به طور کلی برای شهرت و اعتبار بخش‌ یا حوزه خود ارزش قائلند.

• • روحیه: روحیه مناسب در سازمان به وسیله‌ یک جو دوستانه و در جایی که کارکنان عمدتاً هم دیگر و شغل شان را دوست دارند و به طور کلی هم به صورت شخصی و هم به خاطر سازمان برانگیخته می‌شوند، نمایش داده می شود.

• • اخلاقیات: در ‌یک سازمان سالم عموما رفتار غیراخلاقی وجود ندارد. کارکنان تمایل دارند بیشتر برای اخلاق باطنی ارزش قایل شوند و جایی را برای سیاسی بازی در سازمان نبینند.

• • شناسایی‌ یا بازشناسایی عملکرد: در ‌یک سازمان سالم کارکنان برای به فعالیت در آوردن استعدادهای شان تشویق می‌شوند و مورد حمایت قرار می گیرند، عموما آن ها احساس می‌کنند ارزشمند هستند، آن ها به طور مناسبی برای پیشرفت، درون ‌یک جوی از حق شناسی و مراقبت شناسایی می‌شوند.

• • مسیر هدف: درون‌ یک جو سالم به دلیل این که کارکنان در تنظیم اهداف مشارکت دارند می‌توانند اولویت‌های بخش خود و اهداف درون سازمانی را تشخیص دهند.

• • رهبری: رهبران به عنوان عامل تعیین کننده ای برای سوددهی و اثربخشی سازمان به شمار می‌روند و عموما رفتاری دوستانه دارند و کارکنان به راحتی می‌توانند با آن ها ارتباط بر قرار کنند.

• • بهبود ‌یا توسعه کارایی کارکنان: در ‌یک محیط سالم سازمانی، اغلب هیات ویژه ای برای حمایت از آموزش و بهبود مستمر نیروهای موجود در سازمان وجود دارد.

• کاربرد منابع: کارکنان باید مشاهده کنند که منابع و امکانات به طور شایسته و به طریق سازگار با انتظارات آن ها از پیشرفت شان، بین آن ها تقسیم شده است.

هوی و فیلدمن (۱۹۹۶) ابعاد سلامت سازمانی ‌یا مجموعه خصایص و متغیرهای سازمانی را در هفت بعد بررسی کرده‌اند که عبارتند از:

• • تأکید علمی: که به تأکید سازمان برای ارتقاء سطح تخصص و مهارت‌های فنی کارکنان اشاره دارد.

• • روحیه: به احساس اطمینان، اعتماد، همدردی و دوستی که در بین کارکنان وجود دارد اشاره می­ نماید.

• • حمایت منابع: به سازمانی اشاره دارد که دارای مواد و وسایل لازم و تجهیزات کافی و حتی اضافی بوده و این مواد و وسایل به راحتی قابل حصول است.

• • ساخت دهی: به رفتاری از مدیر اشاره دارد که کارگرا و هدف گراست.

• • ملاحظه گری: رفتاری است که مدیر را دوست، حامی و همکار کارکنان نشان می‌دهد. چنین مدیری به نتایج کارکنان توجه دارد و پذیرای پیشنهادات آن ها است.

• • نفوذ مدیر: به توانایی مدیر در تحت تاثیر قرار دادن عملی فرادستان خود اشاره دارد. مدیر بانفوذ، ترغیب کننده بوده و از طریق تحت تاثیر قرار دادن فکر و عمل رییس ناحیه آموزشی، می‌تواند به طور اثربخشی با وی کار کند.

برای موفقیت در بازار پیچیده ‌و رقابتی امروز،محققان معتقدند که رضایت مشتری یک عامل کلیدی و مهم است(نودو بیزی و وا،۲۰۰۵، ۵۴۲)^[۴۱]. رضایت مشتری یک هدف مهم در هر بخش بازاریابی است. در متون بازاریابی به خوبی تأکید شده که رضایت مشتری به طور مثبتی بر پیامد های مالی تأثیرگذار است(فاین،۲۰۰۹، ۲۱۰)^[۴۲].

رضایت مشتری از ارزش قابل ملاحظه ای برخوردار است،چرا که از داده های مرتبط با مصرف اقتباس شده(در مقابل تولید) وهمچنین به عنوان یک شاخص راهنما برای سود آوری آینده مطرح است. رضایت مشتری راهنمایی برای دستیابی به وفاداری بیشتر مشتری است. رضایت مشتری از طریق ارتقاء وفاداری درآمد های آتی را تضمین کرده،هزینه های معاملات آینده را کاهش داده،موجب کاهش کشش قیمتی شده،از کاسته شدن مشتریان سازمان به هنگام بروز لغزش های احتمالی در کیفیت جلوگیری می‌کند(اندرسون وفورنل،۲۰۰۰، ۸۷۱)^[۴۳].

طی ده سال اخیر انواع مختلف سازمان ها،چه بزرگ وچه کوچک،پی به اهمیت رضایت مشتری برد، دریافته اند که ارتباط شدیدی بین رضایت مشتری، حفظ مشتری وسود آوری سازمان وجود دارد. برای بسیاری از سازمان های فعال در بخش عمومی، رضایت مشتری خود معیاری برای موفقیت است. ‌بنابرین‏ رضایت مشتری به هدف عملیاتی بسیار از سازمان ها تبدیل شده است(هیل،۱۳۸۵، ۱۵).

سازمان های متعالی، پاسخگوی نیازها وانتظارات مشتریان خود می‌باشند. این قبیل سازمان ها فعالیت های رقبای خود را تحت نظر قرار می‌دهند ومزایای رقابتی آن ها را شناسایی می نمایند.سازمان های مذکور، به طور مؤثری به پیش‌بینی نیازها وانتظارات آتی مشتریان خود می پردازند تا این نیازها وانتظارات را برآورده سازد و در صورت امکان ار آن ها پیشی گیرند. این سازمان ها در برابر نقاط ضعیف خود به سرعت وبه گونه ای اثر بخش واکنش نشان می‌دهند. آن ها روابطی متعالی را باتمام مشتریان خود ایجاد وحفظ می‌کنند.اگر سازمان ها در مسیر تعالی در سه گروه سازمان های در آغاز راه تعالی، سازمان های در میانه راه تعالی وسازمان های بالغ ‌و متعالی تقسیم بندی کنیم،می توان گفت که سازمان های آغاز راه ، میزان رضایت مشتریان خود را ارزیابی کرده‌اند،سازمان های در میانه راه،موفق شده اند ارتباط بین اهداف میان مدت ‌و کوتاه مدت خود را با نیازها وانتظارات مشتری برقرار نمایند و سازمان های بالغ محرک های کسب وکار برای جلب رضایت مشتریان وموارد مرتبط با وفاداری مشتریان را درک واندازه گیری نموده اند وبر مبنای آن عمل می‌کنند(نجمی و حسینی،۱۳۸۲،۳۵-۳۴)

تغییرات سریع و محیط رقابتی فزاینده کنونی سازمان ها را وادار ساخته تا دیدگاه خود را به سوی رضایت مشتری معطوف سازند،چرا که با افزایش رضایت مندی مشتری،پیامدهای رفتاری از قبیل تعهد،قصد ماندن و وفاداری مشتری، خلق پیوندهای متقابل وسودمند میان ارائه دهندگان ‌و کاربران خدمت، توان پذیرش نقص ها و لغزش های احتمالی خدمت وهمچنین ‌تبلیغات شفاهی مثبت مشتریان را در پس خواهد داشت(ارسلی و همکاران،۲۰۰۵، ۴۲)^[۴۴].

از این فرضیه که رضایت مشتری یک متغیر مهم ارزیابی ومنترل مدیریت بازاریابی سازمان است،حمایت گسترده ای به عمل آمده است(موتینهو و اسمیت،۱۲۴،۲۰۰۰)^[۴۵].

سازمان های مهمان نوازی از جمله منابعی هستند که رضایت مشتری درآن توجه بسیاری از محققان را به خود جلب ‌کرده‌است. رضایت مشتری به قدری اهمیت یافته که بسیاری از سازمان ها از آن به عنوان یک عنصر اساسی در استراتژی بازاریابی خود یاد کرده‌اند. اصطلاح پس از بازاریابی^[۴۶] به شکل گسترده ای به مفهوم تمرکز تلاش ها بر مشتریان کنونی به منظور به اوج رساندن رضایت مندی،در راستای حفظ ونگهداری آن ها مورد استفاده قرار گرفته است. حفظ ونگهداری مشتری موضوع مورد علاقه بسیاری از سازمان های کنونی است(متاوا و الموسوی،۳۰۰،۱۹۹۸)^[۴۷].

۱-۲-۲-۳ تعاریف رضایت مشتری

رضایت مشتری به هدف تمامی فعالیت های کسب وکار وبه عنوان یک مفهوم محوری برای هر سازمانی مطرح است. رضایت مشتری مفهومی است که در متون بازاریابی به طور گسترده ای مورد بحث قرار گرفته ‌و تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است،اما محققان هنوز هم ‌به این کار ادامه می‌دهند. به عقیده گیز وکوت^[۴۸] (۲۰۰۰) رضایت مشتری در برگیرنده سه جزء اساسی است:

۱-نوع رضایت که بیانگر آن است که آیا رضایت از نوع شناختی، احساسی .یا عمدی است و همچنین سطح ومیزان شدت آن.

۲-موضوع یا محور مورد علاقه ای که رضایت بر آن تمرکز یاقته،که می‌تواند مبتنی بر ارزیابی از محصول،تجارب مصرف ویا ویژگی مصرف ویا ویژگی های مرتبط با خرید باشد.

۳-لحظه ای از زمان که درآن ارزیابی صورت گرفته،که ممکن است قبل از انتخاب،پس از انتخاب ویا هر زمان دیگری باشد.

این چارچوب نظری امکان توسعه بخشیدن تعاریف را فراهم ساخته وآنها را با وضعیت ها وزمینه خاص هر مطالعه تطبیق می‌دهد(برلی و همکاران،۲۰۰۴، ۲۵۶)^[۴۹]. رضایت در مطالعات مختلف در برگیرنده سطوح مختلفی است. اگرچه اظهار رضایت از یک ویژگی محصول، یک فروشنده ویا یک تجربه مصرف می‌تواند سودمند باشد،ولی اساسی ترین آن در برگیرنده رضایت از یک محصول یا خدمت است.در حقیقت حداقل دو دیدگاه مختلف از رضایت مشتری وجود دارد:

-دیدگاه اول(رضایت معاملاتی^[۵۰]) عقیده دارد،رضایت حالتی است که پس از مصرف محصول یا استفاده از خدمت برای مشتریان حاصل می شود.

– دیدگاه دوم (رضایت تجمعی^[۵۱])، رضایت به عنوان فرایند درک وارزیابی مشتری از تجربه مصرف محصول یا استفاده از خدمت، تعریف می شود.

رضایت تجمعی مفهومی مفیدتر در پیش‌بینی پیامدهای رفتاری مشتری وهمچنین عملکرد گذشته، حال وآینده یک سازمان است. این رضایت تجمعی است که محرک وانگیزه سرمایه گذاری یک سازمان در موضوع رضایت مشتری است(وانگ و پولو،۵۴،۲۰۰۲-۵۳)^[۵۲].

رضایت مشتری میزان لذت کلی یا احساس خشنودی مشتری، در نتیجه توانایی محصول یا خدمت در برآورده ساختن امیال و آرزوها، انتظارات ونیازهای او است(هیلر و همکاران،۶۵،۲۰۰۲-۱۷)^[۵۳].

رضایت مشتری پیامدی است که در نتیجه مقایسه عملکرد مورد انتظار مشتری، قبل از خرید با عملکرد واقعی وادارک شده وهزینه پرداختی او به دست می‌آید(آیدین و همکاران،۲۰۰۵،۹۲)^[۵۴].

لینگنفلد^[۵۵]رضایت مشتری را از لحاظ روانشناختی،احساسی می‌داند که در نتیجه مقایسه بین مشخصات ادارک شده محصول با نیازها وخواسته های مشتریان وانتظارت اجتماعی در رابطه با محصول،حاصل می شود.راپ^[۵۶] بر مبنای تعریف فوق،رضایت مشتری را به عنوان یک دیدگاه فردی برای مشتری تعریف می‌کند که از انجام مقایسات دایمی مابین عملکرد واقعی سازمان وعملکرد مورد انتظار مشتری ناشی می‌گردد.

تاپفر^[۵۷] در تعریف مفهوم رضایت مشتری به مطلب جالبی اشاره ‌کرده‌است:«رضایت مندی مشتری به نوع فعالیت تجاری یک سازمان ویا به موقعیت سازمان در بازار بستگی ندارد،بلکه رضایت مشتری به توانایی وقابلیت سازمان در تأمین کیفیت مورد انتظار مشتری بستگی دارد».

ژوران^[۵۸] رضایت مشتری را این گونه تعریف می کند:« رضایت مشتری،حالتی است که مشتری احساس می‌کند که ویژگی های فرآورده، منطبق با انتظارات او است».