علاوه بر آنچه گفته شد پیشرفت‌های سریع فن آوری و اطلاع رسانی نیز، علی رغم مزایای فراوان، خلائی را برای انسان معاصر به وجود آورده است. موج فزاینده افسردگی، پایین آمدن سن خودکشی، افزایش طلاق و بزهکاری و بسیاری از مشکلات روحی – اجتماعی دیگر، واقعیت‌های انکار ناپذیری هستند که نشان می‌دهند، گویا شادی از جوامع بشری رخت بربسته است (آرجیل[۳]؛ ترجمه بهرامی، انارکی، نشاط دوست، پالاهنگ و کلانتری، ۱۳۸۳).
در دو دهه گذشته، پژوهش پیرامون بهزیستی افزایش چشمگیری یافته است. مایرز[۴](۱۹۹۳؛ نقل از علیپور و نوربالا، ۱۳۷۸) در کتابی با عنوان «به دنبال شادکامی[۵]»نوشته است؛ تعداد مقالات منتشر شده درباره بهزیستی از ۱۵۰ مقاله در سال ۱۹۷۹ به ۷۸۰ مقاله در یک دهه بعد افزایش یافته است. همچنین چندین کتاب در این باره منتشر شده است.
با در نظر گرفتن این موارد انسان معاصر، در جستجوی بهزیستی است. آیا بهزیستی را باید در ثروت جستجو کرد ؟ آیا در خانواده نهفته است یا در اجتماع؟ آیا بهزیستی ریشه در محیط دارد یا وراثت ؟ آیا رابطه ای بین بهزیستی و تیپ (سنخ) شخصیتی وجود دارد ؟ آیا می‌توان بهزیستی را به شیوه های علمی مورد سنجش قرار داد؟ آیا مذهب موجب شاد بودن افراد می‌شود ؟ آیا برخی جوامع شادتر از جوامع دیگر هستند ؟ و سرانجام رمز بهزیستی در چیست ؟ و شادی واقعی را کجا می‌توان جستجو کرد و به چه عواملی بستگی دارد ؟
مدیریت زمان در اوقات فراغت یا استفاده بهینه از وقت، که شامل آموزش برنامه‌ریزی صحیح زمانی و هدف گذاری و مهارت‌های ابراز وجود مانند «نه گفتن »، «بله گفتن» و «درخواست کردن» است، می‌تواند در بهزیستی مؤثر باشد. آرجیل ولو[۶](۱۹۹۰) نشان دادند که تبیین شادی برون گراها، به خاطر ابراز وجود و توانایی همکاری سالم آن ها است.
علاوه بر این طبق تحقیقات فریتز[۷](۱۹۸۴؛ نقل از بهرامی، ۱۳۷۵) واسکات[۸]، شانن[۹]و کارولین[۱۰](۲۰۰۴) نوجوانانی که احساس شادمانی و بهزیستی بالایی دارند، در عملکرد تحصیلی فعالترند و پیشرفت تحصیلی بالاتری دارند، بیشتر با تکالیف درگیر می‌شوند و بهتر تکالیف درسی خود را انجام می‌دهند. اگر دانش آموزان فضای مدرسه، معلم و دروس را جذاب و با نشاط دریابند، به مدرسه و یادگیری تمایل پیدا کرده و از آن لذت می‌برند (شعاری نژاد، ۱۳۸۴).
گود[۱۱]و برافی[۱۲](۱۹۸۷ ؛ نقل از شهر آرای، ۱۳۸۴)، نیز یافتند که رفتارهای معلمان مثلاً به کار گیری تمجید و تحسین، فراهم آوردن نشانه های اضافی در پاسخ دادن، رفتارهای غر کلامی مثبت (که از مؤلفه‌‌های رفتار ابرازمندانه هستند) و نظایر آن در پیشرفت تحصیلی موثرند.
در ادامه به توضیح مختصری از محتوای این فصل می‌پردازیم.
در قسمت اول این فصل، پیرامون پیشرفت تحصیلی، مبحثی را خواهیم داشت به گونه‌ای که به تعریف، معیارها و عوامل تأثیر گذار، راهبردهای یادگیری در پیشرفت تحصیلی می‌پردازیم.
در قسمت دوم این فصل به مؤلفه بهزیستی با عناوین تعریف بهزیستی و مؤلفه‌‌های آن، ویژگی‌های افراد شاد، رویکرد‌های نظری، روش‌های ارزیابی و عوامل و همبسته‌های آن توجه خواهیم کرد.
در قسمت سوم این فصل به بیان مبانی نظری و تعاریف مدیریت زمان و اوقات فراغت می‌پردازیم و در قسمت آخر سوابق علمی پیشینه تحقیق را در ایران و خارج از کشور مطرح می‌سازیم.
۲-۱- پیشرفت تحصیلی : تعریف، معیارها و عوامل تأثیر گذار
پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی از نقطه نظر علمی و کاربردی دارای اهمیت است. پیشرفت تحصیلی یکی از عوامل مهم مقبولیت و پذیرش در کلاس درس می‌باشد و همچنین ملاک مهمی برای به دست آوردن شغل و حرفه های مختلف می‌باشد. به این دلیل، محققان در حیطه روان شناسی سعی در درک تعیین کننده های پیچیده پیشرفت تحصیلی دارند (فراهانی، ۱۹۹۴).
اصطلاح پیشرفت تحصیلی به توصیف (شرح) جایگاه تحصیلی دانش آموز گفته می‌شود (لوین[۱۳]،۱۹۶۷؛ نقل از فراهانی[۱۴]،۱۹۹۴)، که ممکن است نمره یک درس یا میانگین تعدادی از دروس در یک حیطه خاص یا معدل همه دروس باشد.
«اهمیت پیشرفت تحصیلی از بعد دیگری نیز قابل تأمل است. از آنجا که هر نظام تربیتی به جهت حصول بهترین نتایج و رفع موانع و محورها در سراسر فرآیندهای آموزشی و پرورشی و استفاده بهینه از درون دادها، همواره مورد ارزیابی متخصصان مربوطه قرار می‌گیرد، و در نهایت محصول نظام‌های آموزشی و پرورشی نیز دانش آموختگانی هستند که واجد برخی از ویژگی‌ها شده اند، پیشرفت تحصیلی می‌تواند یکی از مهمترین و عینی ترین معیارها برای بررسی و ارزیابی کارایی و اثر بخشی نظام‌های آموزشی و پرورشی باشد»(مهرافروز،۱۳۷۸، ص.۱۲).
از آنجا که میزان پیشرفت تحصیلی، یکی از ملاک‌های کارایی نظام آموزشی است، لذا تحلیل عوامل مربوط به آن از اساسی ترین موضوعات تحقیقی در نظام آموزش و پرورش است.
پیشرفت تحصیلی در گرو عوامل بیشماری است که می‌توان آن ها را در دو حیطه «فردی» و «محیطی» بررسی نمود.
با توجه به الگوی لوین، (۱۹۶۷ ؛ نقل از فراهانی، ۱۹۹۴)، که رفتار را تابعی از تعامل عوامل شخصی (فردی) و محیطی می‌داند، نمرات یا پیشرفت تحصیلی از دو دسته عوامل تعیین کننده فردی و محیطی حاصل می‌شود که عبارتند از :
-
- عوامل شخصیت شناختی[۱۵]:هوش، سبک‌های شناختی، عوامل شخصیتی، نگرش‌ها و انگیزه پیشرفت.
- عوامل سازمانی (نهادی)[۱۶]:موضوع مورد مطالعه، روش آموزش و شیوه های ارزشیابی.
موهان[۱۷] و گالاتی[۱۸](۱۹۸۶؛ نقل از فراهانی، ۱۹۹۴) نیز یکسری عوامل را در پیش‌بینی بهتر پیشرفت تحصیلی مطرح کرده‌اند که در ذیل به آن ها می‌پردازیم :
– هوش (ریدل[۱۹]،۱۹۸۰؛ پاندی[۲۰]، ۱۹۸۱)؛
– محیط خانوادگی، والدین، تربیت و ارتباط بین والدین (مولنر[۲۱]،۱۹۶۹)؛
– انگیزش (کری لوک[۲۲]،۱۹۶۹)؛
– متغیرهای شخصیتی مانند درون گرایی – برون گرایی [۲۳]،روان رنجور خویی[۲۴]و روان پریش خویی[۲۵](گالاتی، ۱۹۸۴)؛
– ادراک خویشتن [۲۶](هانس فرد[۲۷]و‌هاتی[۲۸]،۱۹۸۲)؛
– سازگاری (موهان و گالاتی، ۱۹۸۳).
با توجه به موارد فوق الذکر، پیشرفت تحصیلی، گاه به علت خصایص، ویژگی‌های شخصیتی و شاخص‌های ذهنی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی خود دانش آموز است و گاه به علت کارکردهای مدرسه و نظام آموزش و پرورش (عامل محیطی) می‌باشد که البته این دو تا حدی با یکدیگر در تعامل اند.
در حال حاضر عوامل تأثیر گذار بر پیشرفت تحصیلی از دیدگاه آموزش و پرورش عبارت است است :
۱) تناسب هدف‌ها و محتوای برنامه ها و روش‌ها با نیازها، استعدادها و علایق دانش‌آموزان؛
۲) تناسب روش‌ها با محتوای برنامه ها ؛
۳) نقش معلم، نحوه ارتباط وی با دانش آموز (شلویری، ۱۳۷۷)؛
۴) سطح تحصیلات معلم ؛
۵) تناسب روش تدریس معلم با محتوای کتاب‌های درسی ؛
