بند اول- مهر و موم ترکه
الف – مفهوم لغوی
مهر و موم یعنی موم با نشان و نقش مهر بر او و مهر و موم زدن را قرار دادن قطعه موم گداخته و نقش و نشان مهر بر آن نهادن را گویند.[۶۸]
به عبارت دیگر مهر و موم همان گونه که از اسم آن بر می‌آید یعنی لاک و مهر کردن، متوقف نمودن و در کنترل در آوردن است.
ب – مفهوم اصطلاحی
قانون‌گذار در قانون امور حسبی، تعریفی از مهر و موم ارائه ننموده است لکن آنچه از میان مواد قانونی راجع به مهر و موم ترکه می توان استنباط نمود و به عنوان معنای مهر و موم ترکه فهمید این است که مهر و موم ترکه، توقیف نمودن ترکه برای جلوگیری از هر گونه حیف و میل و یا جابجایی ترکه بدون اجازه مقام صلاحیت دار است.
پ – فلسفه مهر و موم ترکه
اصولاًَ مهر و موم به این جهت به کار می رود که اموال و ترکه باقی مانده از متوفی دچار تضییع و حیف و میل نگردد. بدین گونه که عده ای از وراث که در آن اموال تصرف دارند هم از منافع و عایدات آن سود ببرند و هم اینکه چنانچه به هر عنوان تعدی و تفریط و خساراتی نسبت به اموال وارد آید مسئولیتی نداشته باشند، لذا در این گونه مواقع، اشخاص ذینفع در ترکه برای جلوگیری از حیف و میل و حقاظت و نگهداری اموال تا تقسیم ترکه، درخواست مهر و موم ترکه را می نمایند.
ت – اشخاصی که صلاحیت در خواست مهر و موم ترکه دارند
۱٫ ذینفع
مطابق ماده ۲ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی، « هیچ دادگاهی نمی تواند به دعوایی رسیدگی کند مگر شخص یا اشخاص ذینفع رسیدگی به دعوی را مطابق مقررات قانون درخواست نموده باشند » بنابر اصل حقوقی مستنبط از ماده بالا که منطبق با ماده ۲ ق. ا. د. م سابق می‌باشد درخواست مهر وموم ترکه مطابق ماده ۱۶۷ ق. ا. ح بشرح ذیل فقط از کسانی پذیرفته می شود که ذینفع در ترکه باشند.[۶۹]
۱-۱- ورثه متوفی یا نماینده قانونی آن ها
منظور از نماینده قانونی، اعم از نماینده قانونی به معنی خاص از قبیل ولی و قیم و نماینده قراردادی از قبیل وکیل می‌باشد.
۲-۱- موصی له
در این صورت موصی له مانند وراث در حفاظت تمامی ترکه ذینفع می‌باشد به عنوان مثال متوفی وصیت نموده که ۴/۱ اموال غیر منقول را که در شهرستان تبریز قرار دارد به دانشجویان رشته ی پزشکی جهت سالن تشریح بدهید، والا هر گاه موصی به عین معین از ترکه باشد موصی له نسبت به ترکه منتفع نیست تا مهر و موم آن را بتواند بخواهد. مثلاً اگر متوفی وصیت نمود. که از ۶ باب مغازه ای که در شهر مشهد دارم مغازه واقع در خیابان شهید گمنام را با آقای علی بدهید این گونه وصیت به جزء مشاع نیست و درخواست مهر و موم ترکه از آقای علی پذیرفته نمی شود.
۳-۱- طلبکار متوفی
طلبکاران متوفی در صورتی که طلب آن ها مستند به سند رسمی یا حکم قطعی دادگاه باشد می‌توانند درخواست مهر و موم ترکه را بنمایند. بنابرین درخواست مهر و موم از کسی که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی نباشد پذیرفته نمی شود. اگر چه مستند به سند عادی یا گواهی نامه ای باشد که در دادگاه پذیرفته می‌گردد، زیرا در این صورت طلب محرز نبوده و احتیاج به رسیدگی قضایی دارد و مهر وموم امر اداری قضایی است.
همچنین است هرگاه در مقابل طلب وثیقه مانند رهن و مرد معامله با حق استرداد موجود باشد. مثلاً آقای ( الف ) مبلغ ۲۰۰۰۰۰۰۰ تومان را به رسم امانت در اختیار شرکت سایبر قرار می‌دهد و شرکت نیز یک دستگاه آپارتمان خود را در رهن آقای ( الف ) قرار می‌دهد در این وضعیت چون در مقابل طلب، رهن قرار گرفته شده است در اینجا آقای ( الف ) چون در مقابل ۲۰۰۰۰۰۰۰ تومان یکدستگاه آپارتمان را به رهن گرفته حق درخواست مهر و موم ندارد زیرا از مورد رهن می‌تواند استیفای حق خود را بنماید.
هرگاه، در اثر تغییر تأمین اموالی بازداشت شده باشد در این صورت نیز آن شخص که مالی به نفع او بازداشت شده حق درخواست مهر وموم ترکه را ندارد، چون از محل اموال بازداشت شده می‌تواند استیفای حق کند و در قسمت دیگر از ترکه ذینفع نیست تا درخواست مهر و موم آن را بنماید.
۴-۱- وصی
وصی منصوبی که جهت اداره اموال و تادیه دیون و دریافت دیون معین شده باشد حق درخواست مهر و موم ترکه را دارد.
۲٫ رئیس حوزه قضائی
در دو مورد استثنائاً قانون‌گذار در ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی پیش‌بینی نموده که دادگاه بدون درخواست ذینفع اقدام به مهر و موم می‌کند.
اول: در موردی که کسی در خانه استیجاری یا مهمانخانه و امثال آن فوت نموده و کسی برای حفظ اموال او نباشد.
دوم: در صورتی که اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی امانت باشد.
سئوالی که در بحث به نظر می‌رسد این است که آیا شریک نسبت به مال مشاع نیز می‌تواند از دادگاه تقاضای درخواست مهر و موم یا تحریر ترکه نماید یا آنکه مهر و موم و تحریر مخصوص ترکه است. در مورخه ۲۱/۱۲/۱۳۶۵ نظریه توسط قضات دادگاه های تهران به اتفاق آرای به تصویب رسید که بشرح ذیل است.[۷۰]
درخواست مهر و موم و تحریر فقط نسبت به ترکه جایز است بنابرین قانوناً شریک نمی تواند از دادگاه مهر وموم و یا تحریر مال مشاع را تقاضا نماید.
ث – نحوه تقاضا، رسیدگی و اجرای قرار مهر و موم ترکه
۱٫ نحوه تقاضا
مطابق مقررات ق. ا. ح تقاضا در امور حسبی به وسیله ی تقدیم در خواست بعمل می‌آید اما در عمل مشاهده می شود که تعدادی از دادگاه ها درخواست را فقط در قالب فرم دادخواست مورد پذیرش قرار می‌دهند.
در صورتی که ترکه از جمله اموال عمومی باشد و شخص یا اشخاصی که اموال در نزد آن ها امانت است بعد از اینکه مراتب را به رئیس حوزه قضائی اعلام نمودند رئیس حوزه قضایی مراتب را جهت صدور قرار مهر و موم ترکه به دادگاه عمومی صلاحیت دار اعلام می کند.
۲٫ اقدامات دادگاه تا مرحله ی صدور قرار
مطابق ماده ۱۷۵ قانون امور حسبی، وقت مهر و موم را دادگاه به اشخاصی که ذینفع بداند اطلاع می‌دهد ولی نباید این امر موجب تأخیر مهر و موم شود مثل اینکه اشخاص ذینفع در خارج از کشور اقامت داشته باشند یا اینکه محل اقامت آن ها مشخص نباشد یا این که ترکه اموال منقولی باشد که احتمال سرقت و دستبرد آن ها می رود. اگر اطلاع و احضار اشخاص ذینفع موجبات تضییع و تفریط ترکه را به دنبال داشته باشد دادگاه بایستی راساً بدون حضور اشخاص ذینفع مبادرت به مهر و موم نماید. چرا که علت و فلسفه ی اصلی مهر و موم، جلوگیری از حیف و میل اموال می‌باشد. هر چند که مهر و موم ترکه برای حفاظت حق اشخاص ذینفع می‌باشد و طبیعت آن احتیاجی به اطلاع تمامی اشخاص ذینفع ندارد و به همین علت قانون‌گذار در مواد ۱۷۲ و ۱۷۳ ق. ا. ح. مقرر داشته که چنانچه ورثه احتیاج به تعیین قیم یا نصب امین داشته باشند نصب امین و تعیین قیم را پس از مهر و موم لازم می‌داند بنابرین چنانچه دادگاه تشخیص داد که مهر و موم فوریت دارد باید بلافاصله جلسه دادگاه را در وقت فوق العاده تشکیل داده و سپس مبادرت به صدور قرار مهر و موم نماید.
۳٫ نحوه ی اجرای قرار مهر و موم ترکه
