گفتار چهارم: مفهوم حقوقی جهیزیه
در حقوق جهیزیه به مالی گفته می شود که دختر علیالرسم در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر میبرد و علاوه بر استفاده خود به شوهر نیز حق انتفاع و تصرف آن را میدهد و این اموال در مالکیت زن می‌باشد و شوهر هیچ‌گاه مالک آن محسوب نمی شود (جعفری لنگرودی, ۱۳۸۶, ص. ۲۰۳) یا جهیزیه به مجموعه وسایل و اشیائی که از سوی خانواده دختر به عروس هنگام عزیمت به منزل شوهر تسلیم میگردد اطلاق می شود و مالی است که دختر بنا به عرف و رسومات جامعه و خانواده در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر میبرد که به شوهر فقط حق انتفاع از آن را میدهد و جهیزیه جزء اموال زوجه می‌باشد (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, ۱۳۷۱, ص. ۲۰۰-۲۰۳).
گفتار پنجم: مفهوم فقهی جهیزیه
در فقه جهیزیه به دارایی یا مالی گفته می شود که عروس در هنگام ازدواج به خانه مشترک میبرد در حالت کلی جهیزیه می تواند شامل پول، جنس یا ملک باشد ولی بیشتر شامل اسباب و لوازم خانه که موردنیاز برای یک زندگی دو یا سه‌نفره است (جعفری لنگرودی, ۱۳۸۶, ص. ۲۰۳).
مبحث دوم: مبنا و ماهیت جهیزیه
گفتار اول: مبنای جهیزیه
از توجیه فلسفه وجودی جهیزیه تنها چیزی که می تواند مبنا قرار گیرد عرف و سنت جامعه می‌باشد. همچنان که در بسیاری از خانواده ها مرسوم است که زن به فراخور دارایی خود و کسانش تمام یا بخشی از اثاث موردنیاز خود را به خانه شوهر ببرد که این رسم را و دلایل گوناگون اجتماعی و روانی به وجود آورده. همچنین در مورد توجیه جهیزیه می‌توان گفت فراهم نمودن وسایل زندگی مشترک توسط زوجه در واقع نشانه صمیمیت و همکاری زوجین می‌باشد از جهتی نیز شاید بتوان گفت جهیزیه ریشه در کمبود ارث زن نسبت به مرد دارد و به‌مرور برای جبران نقصان و ایجاد تعادل در قانون فراهم نمودن جهیزیه متداول شده باشد (همان، ۲۵۱). در پایان باید گفت با عنایت به اینکه رسول اکرم نیز برای دخت گرامی خود فاطمه زهرا (س) جهیزیهای فراهم نمودند می‌توان قائل شد ی یکی از ریشه های متداول شدن این سنت در جامعه کنونی روش پیامبر اسلام باشد. صورت جهیزیهای که برای دختر رسول اکرم تهیه‌شده و به خانه علی (ع) برده شده عبارت است از یک پیراهن به قیمت هفت درهم، یک چارقد به قیمت چهار درهم و یک چادر سیاه خیبری، یک‌تخت، یک طناب‌پیچ که طنابش از پوست درخت خرما بوده و یک جفت تشک و چهار بالش و یک پرده، یک حصیر، یک آسیای دستی و یک طشت مسی، یک مشک آب چرمی، قدحی برای شیر، یک دولچه آب، یک آفتابه و خمی سبزرنگ و چند کوزه سفالین بوده است البته ذکر این نکته ضروری است که هزینه این جهیزیه از فروش زره امیرالمؤمنین (ع) که به عنوان مهریه تعیین‌شده بود فراهم‌شده است (مجلسی, ۱۴۰۳ هـ.ق, ص. ۹۴).
گفتار دوم: ماهیت جهیزیه
جهیزیه از زمره حقوق مالی زوجه در نظام حقوقی ایران است که جدای از تفاوتهای عرفی و فرهنگی مربوط در مناطق مختلف جامعه از حیث نحوه و چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک از جهت حقوقی دارای وضعیتهای خاصی برای مطالبه است و از مسائلی که در قسمت های قبل مطرح شد به این نتیجه می‌توان رسید که زوجه هیچ الزامی در تهیه جهیزیه ندارد و قانون مدنی نیز اشارهای بدان ننموده است با عنایت بدین نکته سؤالی که باید پاسخ داده شود این است که حال که الزامی در فراهم نمودن وسایل زندگی از سوی زن وجود ندارد اگر خود اقدام به تهیه آن ها نمود و تسلیم عرف و جامعه شد مالکیت این اموال چگونه است؟ توجه به این اینکه معمولاً والدین این اموال را برای دختر خود فراهم مینمایند آیا آن ها را به دختر خود هبه می‌کنند و یا اینکه فقط اجازه استفاده از آن ها را به وی می دهند. از این نکته که بگذریم بازهم سؤال دیگری مطرح می شود و آن اینکه اگر معلوم شد این وسایل به دختر بخشیده شده آیا پس از آوردن آن ها به منزل شوهر به مالکیت مشترک زوجین درمی‌آید. یا اینکه در ملک شوهر بوده و اینکه در مالکیت زوجه باقی خواهد ماند و فقط اباحه تصرف به مرد از سوی زن داده خواهد شد؟ در پاسخ به سؤال اول می‌توان گفت، جهیزیه ملک زن است اگرچه قبل از ازدواج پدر و مادر برای او تهیه‌کرده باشند زیرا ظاهر در دادن جهیزیه از طرف پدر و مادر به دختری که شوهر می نماید آن است که آن ها قصد هبه آن را به او دادند به هر صورت اگر جهیزیه از مال خود دختر نباشد نیز والدین آن را به وی تملیک خواهند نمود، پس از پاسخ به سؤال اول باید دید که مالکیت نسبت به جهیزیه در روابط زوجین به چه صورت است. (ازنظر حقوقی آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای زوج ایجاد نمیکند.)
جهیزیه معمولاً مورداستفاده طرفین قرار می‌گیرد و ظاهراًً استفاده از آن برای زوج مجاز می‌باشد و در نتیجه زن نمیتواند از شوهر اجرتالمثل چنین استفادهای را بخواهد مگر اینکه طرفین در این مورد قرارداد منعقد نموده باشند با این توصیف هرگاه زن بخواهد می تواند جهیزیه د خود را به شخص ثالثی منتقل نموده یا کنار بگذارد و وسایل زندگی را از شوهر تقاضا کند و لکن آنچه مسلم است ازنظر اخلاقی زن این اموال را به خانواده اختصاص میدهد تا صرف اهداف عالیهای که دلیل ایجاد کانون خانواده است شود (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, ۱۳۷۱, ص. ۱۵۱-۱۵۲).
مبحث سوم: تاریخچه جهیزیه و الگوی آن در اسلام و رابطه آن با شیربها و چشم و هم‌چشمی
گفتار اول: تاریخچه جهیزیه
بی‌شک هیچ شالودهای مقدستر از شالوده بنای رفیع ازدواج نیست و ازجمله مقدمات شروع زندگی مشترک هر زوج جوانی تهیه لوازم و اسباب خانه است. تهیه جهیزیه قدمت بسیار زیادی دارد و در زمان ایران باستان، طبق سندی که از لوحهای تخت جمشید به دست‌آمده داریوش به دختر خود علاوه بر اموال دیگر صد رأس گوسفند جهیزیه داده است و در زمان ساسانیان والدین عروس مبلغی پول یا نقره یا چیز دیگری برای خرید جهیزیه عروس به خانواده داماد میدادند و پدر عروس ضمن دریافت هبه و شیربها از خانواده داماد جهیزیهای مطابق شأن خانوادگی و اجتماعی خویش همراه دختر به خانواده داماد میفرستاده در صدر اسلام نیز تهیه جهاز یک سنت الهی بوده ولی در آن زمان خانواده ها و جوانان با تأسی به سیره علوی و منش فاطمی همیشه راه اعتدال را در پیش‌گرفته و در مسیر زندگانی دنیوی، از آسیبها و پیامدهای آن مصون ماندند. روایتی از امام صادق (ع) نقل‌شده است که میفرمایند: «حضرت علی با فروش زره خود مقداری عطر و مقداری لباس و اثاثیه منزل خریداری کردند که جمعاً جهیزیه حضرت زهرا (س) شانزده اثاث بود» (مجلسی, ۱۴۰۳ هـ.ق, ص. ۹۴).
گفتار دوم: الگوی جهیزیه در اسلام
