مسئولیت به معنای قانونی آن، عبارت از التزام شخص به پاسخ‌گویی اعمال و رفتار خویش در قبال مردم است که معیار تجلی آن اعمال و رفتاری است که موجب خسارت یا جنایت گردد .[۱۱۱] هر چند که در قانون ایران هیچگونه تعریفی از مسئولیت ارائه نشده است و به همین دلیل از طرف حقوق دانان نیز به صورت یکسان تعریف نشده است ولی همگی آن ها مسئولیت را به نوعی تعهد و التزام دانسته اند .[۱۱۲] در حقوق خارجی نیز مسئولیت[۱۱۳] یک مفهوم حقوقی است که بر اساس قدرت یک طرف و مطابق با یک قاعده حقوقی، انجام یا عدم انجام امری را الزام می‌کند. به طور مثال، بایع در قرارداد بیع، مسئول تحویل کار و مشتری، مسئول پرداخت ثمن است. گاهی طرف مقابل شخص مسئول را شخص دارای استیلاء[۱۱۴] و توانایی[۱۱۵] می‌نامند. شخص دارای مسئولیت، از نظر حقوقی، ملزم است کاری را انجام دهد یا چیزی را متحمل شود؛ بنابرین، شخص مسئول ممکن است نسبت به اجرا یا پرداخت، مسئولیت داشته باشد یا زندانی شود و یا به هر طریق دیگری در معرض تکالیف و تبعات حقوقی قرار گیرد .
قانون مدنی ایران علاوه بر استعمال لفظ مسئول و مسئولیت، در اکثر موارد به پیروی از فقه،کلمه ضامن و ضمان نیز به کار برده است. در قانون مدنی فرانسه مخصوصاً در مبحث قراردادها لفظ گارانتی[۱۱۶] که معادل با ضامن است به جای مسئول[۱۱۷] به کار رفته است؛ ولی در قانون تجارت و جزای آن کشور، لفظ مسئولیت استعمال شده است. مسئولیت اصطلاحی است جدید که سابقه نیم قرن استعمال دارد و لغتی فرانسوی[۱۱۸] گرفته شده، که خود این کلمه مأخوذ از «ریسپانسیبل»[۱۱۹] می‌باشد در حقوق انگلستان لفظ «ریسپانسیبیلیتی»[۱۲۰] به معنای قابل بازخواست، در اکثر موارد از کلمه «لای ابیلیتی»[۱۲۱] که حامل معنای حقوقی دین و تعهد است نیز استفاده شده است .[۱۲۲]
کلمه مسئولیت در حقوق ایران و ضمان در فقه اسلامی همانند حقوق فرانسه و انگلستان در معنای عام استعمال شده و اعم از مسئولیت جزایی[۱۲۳] و مدنی می‌باشد. البته در ادبیات فارسی و متون اسلامی، مسئولیت در مفاهیم دیگری از جمله مسئولیت الهی، وجدانی، اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و بین‌المللی به کار می رود که به دلیل نداشتن مفهوم اصطلاحی در متون حقوقی کاربرد ندارند. در برخی موارد مسئولیت به معنای ضمانت یا کیفر یا دین نیز به کار می رود . [۱۲۴]
مسئولیت ممکن است بر اثر عمل اختیاری یا الزام قانون ایجاد شود. مثلاً، در صورتی که شخص از اجرای مفاد قرارداد تخلف کند بر اساس قواعد عمومی (قراردادها) مسئول پرداخت خسارت خواهد بود. ولی در صورتی که وی به وسیله عمل خود تکالیف عمومی را نقض کند به موجب قانون مسئولیت خواهد داشت .
گفتار دوم : مسئولیت بیمه ای
در ابتدا به این نکته اشاره می‌کنیم که از میان انواع بیمه ها ، بیمه مسئولیت جایگاه ویژه ای داشته و این بدان خاطر است که هر فردی به خاطر فعالیت هایی که در روزمره بخصوص در امر اقتصاد و صنعت دارد ممکن است در حین فعالیت خود باعث صدمه بر اموال و جان اشخاص گردد .
در اینجا است که بیمه مسئولیت می‌تواند زیان های وارده بر اموال و اشخاص و هزینه های اقامه دعوی و هزینه های دفاع در دعوی که می‌توانند در متن بیمه نامه مورد توافق قرار بیمه گر و بیمه گذار واقع شوند را پوشش دهند .[۱۲۵]
در بیمه های مسئولیت تعهد بیمه گر و بیمه گذار قبل از وقوع قرارداد معمولاً پیش‌بینی شده و در متن بیمه نامه مذکور می‌گردد و بیمه گر فقط در صورتی متعهد است که پس از واقعه خسارت آوری که باعث زیان به شخص ثالث گردیده ؛ وی یک اخطار عادی یا قضایی به بیمه گذار ارسال نموده باشد . [۱۲۶]
در برابر اقدام زیان دیده ، معمولاً بیمه گر از منافع بیمه گذار دفاع می‌کند زیرا در نهایت او ضامن خسارات وارده به شخص ثالث از ناحیه بیمه گذار می‌باشد و ذمه بیمه گذار را بر عهده خواهد داشت . در واقع بیمه گر این نگرانی را دارد که می بایست جنبه حقوقی خسارت وارده به زیان دیده را تحمل کند چرا که از لحاظ جنبه کیفری تنها خود بیمه گذار مسئول عمل خویش می‌باشد . [۱۲۷]
در بیمه نامه معمولاً شرایطی را در متن می گنجانند مبنی بر اینکه حق دفاع در دعاوی با بیمه گر است و بیمه گذار از قبول مسئولیت خود و اقرار به آن ممنوع می کند . یعنی اینکه بیمه گذار به هر صورت حتی ضمنی نبایستی خود را مسئول و ملزم به جبران خسارت نماید ، چرا که در این صورت دیگر بیمه گر تعهدی به دفاع از بیمه گذار ندارد .
این ضمانت اجرا بیمه گذار را محدود نموده و به او اجازه سازش و مصالحه با زیان دیده نمی دهد و همچنین بیمه گذار را مکلف می‌کند کلیه اسناد و مدارک پرونده را به بیمه گر تحویل داده و آن ها را نزد خود حفظ کند . [۱۲۸]
هنگامی که زیان دیده طرح دعوی مسئولیت مدنی علیه بیمه گذار نماید ، بیمه گر می‌تواند از طرف بیمه گذار خود را به عنوان ضامن در دعوی شریک نماید . البته این امکان نیز وجود دارد که علیه بیمه گر خود دعوی اصلی به خاطر تضمین ، مستقل از آنچه که توسط زیان دیده علیه او مطرح شده است ، اقامه نماید .
دعوایی که علی الاصول در دادگاه محل اقامت خود یا دادگاه محلی که حادثه سبب زیان آنجا اتفاق افتاده است ، اقامه خواهد نمود . زیان دیده معمولاً ترجیح می‌دهد در عوض اقامه دعوی مسئولیت علیه عامل زیان مستقیماً علیه بیمه گر اقامه دعوی کند .
در مورد مسئولیت بیمه گر در بیمه های بین‌المللی آنچه که حائز اهمیت است ، قانون حاکم بر این قراردادها است .
اگر در قرارداد بیمه شرط صریحی نسبت به انتخاب قانون وجود داشته باشد ؛ غالباً توسط دادگاه های کامن لا مورد احترام واقع می شود . یک نویسنده انگلیسی به نام « مالکوم کلارک » معتقد است که؛ قضات انگلیسی قراردادهای بیمه ای را که در آن ها شرط انتخاب قانون حاکم شده باشد، کمتر به چالش می کشند
وقتی که که بیمه گر و بیمه گذار صریحاً قانونی را به عنوان قانون حاکم انتخاب نموده اند ، این انتخاب قانونی و مشروع است ، و دلیلی وجود ندارد برای اجتناب از انتخاب شرایط بیمه نامه . [۱۲۹] در فرانسه ، انتخاب قانون حاکم ، قانونی نیست مگر اینکه سیستم حقوقی منتخب به قدر کافی با قرارداد بیمه ای مرتبط باشد .
البته پی بردن به اینکه آیا دادگاه های کانادایی هم موضع مشابهی دارند مشکل است . همچنین در اکثر ایالت های آمریکا ، انتخاب قانون حاکم امری رایج و پذیرفته شده است ، مگر اینکه قاضی دادگاه آن ایالت ارتباط منطقی و محکمی بین طرفین قرارداد بیمه و قانون منتخب نبیند . [۱۳۰]
گفتار سوم : بیمه اتکایی
بیمه اتکایی[۱۳۱] ؛ عملیاتی است که به موجب آن یک بیمه گر ( اصلی یا واگذارنده ) تمام یا قسمتی از تعهدات خود را به شرکت بیمه دیگری ( بیمه گر اتکایی یا انتقال گیرنده ) منتقل می‌کند و خود در مقابل بیمه گذار ، متعهد تأمین می‌باشد . [۱۳۲]
