در واقع حقوق بشردوستانه بخشی از موازین حقوقی ناظر بر مخاصمات مسلحانه است که نحوه انجام عملیات جنگی و رفتار متخاصمان را در راستای غایت «انسانی شدن» مخاصمات مسلحانه بینالمللی و غیر بینالمللی تنظیم می کند.حقوق بین الملل بشردوستانه شامل اصول و قواعد حقوقی است که هدف آن حمایت از افرادی میباشد که در معرض تأثیرات درگیری های مسلحانه بینالمللی و غیر بینالمللی هستند.بنابرین اگر بگوییم واژه «حمایت» قلب حقوق بین الملل بشردوستانه است، سخنی گزاف نگفته ایم.این حقوق خشونت را در شرایط جنگی محدود میکند و متضمن کلیه مقرراتی است که ناظر بر حمایت از نوع بشر در مخاصمات مسلحانه میباشد.[۴]
گفتار اول: مناسبات متقابل حقوق بشر و حقوق بشردوستانه
حقوق بشر و حقوق بشردوستانه هر دو مکمل هم هستند.از این رو می توان گفت از حیث موضوعی، اصول مشترک و تجلی مفاهیم حقوق بشری در اسناد حقوق بشردوستانه با یکدیگر مناسبات متقابل دارند. حقوق بشر و حقوق بشردوستانه هر دو به دنبال تضمین حداقل استاندارد برای افراد در موقعیت های گوناگون هستند و هر دو با حقوق حمایت از افراد سروکار دارند، بنابرین می توان گفت بین آن ها وحدت موضوعی وجود دارد.
حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در برخی از اصول با یکدیگر مشترک اند:
-
- اصل کرامت و رفتار انسانی
-
- اصل عدم تبعیض
-
- اصل مصونیت افراد غیرنظامی
- اصل ممنوعیت تحمیل درد و رنج بیهوده و غیر ضروری
در بسیاری از اسناد حقوق بشردوستانه مخصوصا عهدنامه های چهارگانه ژنو و پروتکل های الحاقی مفاهیم حقوق بشری نمایان است، از جمله در ماده ۳ مشترک چهار عهدنامه مذکور که مفاهیم حقوق بشری در آن ملاحظه می شود.[۵]
مبحث دوم: مفهوم متهم در حقوق بشر و حقوق بشردوستانه
در معنای کلی متهم شخصی است که گمان می رود ارتکاب بزه از ناحیه وی صورت گرفته و هنجارهای اجتماعی را زیر پا گذاشته و به حقوق دیگران تعرض کردهاست، اعم از این که حق شخص خاصی را نادیده گرفته یا این که حقوق عموم جامعه را پایمال کردهاست.اثبات اتهام گناه کار بودن او نیز به عهده کسی میباشد که او را متهم کردهاست، زیرا طبق قوانین بینالمللی همچون اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی اصل بر این است که همه افراد بی گناه هستند مگر این که طبق مقررات قانونی و در یک دادگاه عادلانه و بی طرف گناه کار بودن شخص اثبات گردد.
در قوانین حقوق بشری واژه متهم کاربرد بسیاری دارد اما در قوانین حقوق بشردوستانه با توجه به این که افراد به نظامیان و غیرنظامیان تقسیم میشوند معمولا به جای استعمال واژه متهم، زمانی که افراد دستگیر میشوند در مورد نظامیان اصطلاح اسیران جنگی و در مورد افراد غیرنظامی اصطلاح بازداشت شدگان را به کار میبرند.البته در مورد جانیان جنایات جنگی در حقوق بشردوستانه همان واژه متهم استعمال می شود.
به طور کلی می توان گفت متهمان شامل افرادی هستند که بلاتکلیف یا در انتظار محاکمه اند و همچنین افرادی که در حال محاکمه بوده اما آزادی آن ها بنا به دلایلی قبل از صدور حکم قطعی امکان پذیر نیست.
بنابرین افرادی که محکومیت یافته ولی هنوز محکومیت آنان مطابق مقررات قانونی قطعیت نیافته است، متهم فرض شده و در بازداشتگاه نگهداری میشوند و از این حیث تابع مقررات مربوط به متهمان میباشند.[۶]
مبحث سوم: تفکیک بین نظامیان و غیرنظامیان
نظامیان افرادی هستند که عضو نیروهای مسلح طرفین مخاصمه بوده و نظامی محسوب میشوند، این دسته از افراد عملیات نظامی را انجام میدهند.[۷]
غیرنظامیان اشخاصی هستند که عضو نیروهای مسلح یک کشور طرف درگیری یا عضو هیچ یک از گروههای مسلح مخالف یا سایر گروههای سازمان یافته مسلح غیردولتی نیستند.[۸]
فصل دوم
بازداشت و دادرسی عادلانه
مبحث اول: بازداشت و انواع آن
یکی از اصطلاحاتی که در عرصه حقوق بشر و حقوق بشردوستانه با آن مواجه میشویم اصطلاح ««بازداشت»[۹] است.از آن جایی که برحسب مقتضیات زندگی اجتماعی و الزام های قوانین داخلی کشورها، امکان بازداشت اشخاص بنابر دلایل گوناگونی وجود دارد، از این رو در نظام بینالمللی حقوق بشر جهت صیانت از کرامت ذاتی اشخاص و پیشگیری از تعرض های خودسرانه نسبت به افراد و امنیت شخصی و تمامیت جسمانی و روحی آن ها، ضمن تدوین مقررات عمومی درباره شرایط دستگیری، توقیف و بازداشت افراد، حمایت های ویژه و خاصی نیز جهت حمایت از اشخاص یا افراد تحت هر گونه بازداشت به عمل آمده است.
حال لازم میدانیم ابتدا به مفهوم بازداشت و سپس انواع آن اشاره کنیم.
گفتار اول: بازداشت در لغت و در اصطلاح حقوقی
بازداشت در لغت به معنای منع، ممانعت، توقیف و حبس آمده است.[۱۰]
معانی اولیه از مفاهیم دستگیری و بازداشت توسط کمیته حقوق بشر سازمان ملل متحد مقرر شده است.این کمیته دستگیری را این طور تعریف کردهاست:” عمل گرفتن یک شخص و در حبس قرار دادن او تحت اقتدار قانون و مدت زمانی که او در توقیف قرار دارد تا زمانی که در حضور مقام ذی صلاح اقامه دعوی کند به این منظور که حبس او ادامه یابد یا او را آزاد کنند”.[۱۱]
تعریف لفظی این اصطلاح را همچنین می توان در «مجموعه اصول برای حمایت از تمامی اشخاص تحت هر شکل از بازداشت یا حبس»[۱۲] ملاحظه نمود.طبق این تعریف بازداشت یعنی شرایط اشخاص بازداشت شده، یعنی هر شخصی که از آزادی شخصی در نتیجه محکومیت برای ارتکاب خلاف محروم شده است.
در واقع بازداشت، سلب آزادی از متهم و زندانی کردن او در طول تمام یا قسمتی از تحقیقات مقدماتی توسط مقام صالح قضایی میباشد و باید به این نکته نیز توجه داشت که فرد محروم از آزادی مجاز به ترک محل مربوطه به طور دلخواه نبوده، ترک مکان نیاز به دستور مقام های قضایی یا اداری دارد.
برخی از حقوق دانان نیز در رابطه با بازداشت تعاریفی را ارائه نموده اند.از جمله آقای ژان بی اسپروتل بیان میکند:
«توقیف احتیاطی عبارت است از دستوری که توسط بازپرس صادر و در اجرای آن متهم دستگیر و برای ادامه تحقیقات و محاکمه به زندان تحویل میگردد».
همچنین به عقیده پروفسور گارو:
«بازداشت عبارت است از این که مقصر را در تمام مدت استنطاق مقدماتی و یا یک قسمت از آن در زندان حبس نمایند، همچنین ممکن است این بازداشت تا زمان تصمیم نهایی ادامه یابد».[۱۳]
گفتار دوم: بازداشت قانونی و غیرقانونی
بند اول: بازداشت قانونی
زمانی که بازداشت به منظور خاص و با دستور مقام قضایی صورت بگیرد، بازداشت قانونی تلقی می شود.شرایط قانونی بودن بازداشت یکی از مهم ترین مباحث حقوق بشری است که تقریبا در تمام اسناد مهم بینالمللی جهانی و منطقه ای مورد تصریح و تأکید قرار گرفته است.در نتیجه به منظور قانونی بودن و طبق مقررات حقوق بین الملل بشری دستگیری و بازداشت باید مطابق قوانین رسمی داخلی و حقوق بینالمللی انجام گیرد.
